Οι πατρώοι σοφοί απέρριπταν τους πατρώους θεούς 1

 

Οι πατρώοι σοφοί απέρριπταν τους πατρώους θεούς
Και προετοίμασαν τον δρόμο του Χριστιανισμού
Ξενοφάνης ο Κολοφώνιος
ομιλία αγίου γέροντα Δανιήλ Γούβαλη

 

Από την αρχαία Ελλάδα παρέλασαν μεγάλοι σοφοί και φιλόσοφοι, λαμπρά και φωτεινά πνεύματα που θαυμάζονται από όλο τον πολιτισμένο κόσμο. 
Δεν υπάρχει προηγμένη χώρα που στο εκπαιδευτικό της πρόγραμμα να μην προβλέπει διδασκαλία περί των σοφών της αρχαίας Ελλάδος. Σαν Έλληνες καυχώμεθα για τους σοφούς της αρχαίας Ελλάδος, είναι οι πατρώοι σοφοί.
Οι σοφοί αυτοί άνθρωποι δεν μπορούσαν να ικανοποιήσουν το πνεύμα τους με την πίστη στο 12θεο, όσα είπαν για τα μεταφυσικά θέματα πλησιάζουν πολύ όσα είπαν για τον Θεό οι προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης. Οι σοφοί αυτοί ήταν σαν πρόδρομοι του Χριστιανισμού.Η διδασκαλία τους προετοίμασε το έδαφος για να σπαρεί στον εθνικό κόσμο ο σπόρος του Χριστιανισμού. Μερικοί από τους σοφούς αυτούς κυνηγήθηκαν από τους συγχρόνους τους διότι είχαν αντίθετη άποψη πάνω στο θρησκευτικό θέμα. Ας δούμε λοιπόν μερικούς από τους πατρώους σοφούς και ας δούμε πως και γιατί απέρριπταν τους πατρώους θεούς. Ξεκινούμε με τον φιλόσοφο Ξενοφάνη.

Στην Μικρασιατική ακτή όχι πολύ μακριά από την Έφεσο υπήρχε η Κολοφών. Ήταν μια πόλη σημαντική, πλούσια, με γονιμότητα εδάφους, με ανάπτυξη ναυτικής δυνάμεως, με φημισμένο ιππικό και το σπουδαιότερο υπήρξε πατρίδα δυο μεγάλων μορφών, του Μιμνέρμου, κορυφαίου ελεγειακού ποιητή και του Ξενοφάνους ιδρυτού της φιλοσοφικής σχολής των Ελεατών. Λέγοντας Ελεάτες εννοούμε τους οπαδούς φιλοσοφικής σχολής που ιδρύθηκε τον 6 πΧ αιώνα στην κάτω Ιταλία στην πόλη Ελαία και στους Ελεάτες ανήκουν ο Ξενοφάνης, ο Παρμενίδης, ο Ζήνων, διαφορετικός από τον στωϊκό Ζήνωνα και ο Μέλισσος. Κατά αρχήν ας πούμε δυο λόγια για την ζωή του Ξενοφάνους.

Γεννήθηκε το 570 πΧ στην Ιωνική πόλη Κολοφώνα και το 480μΧ, μετά 90 έτη, πέθανε στην Ελέα της Κάτω Ιταλίας. Ο πατέρας του ονομαζόταν Δεξίνος, ήταν ο Ξενοφάνης συνομήλικος με τον Πυθαγόρα. Από μικρός αγαπούσε την ποίηση και την φιλοσοφία, οπωσδήποτε γνώρισε τις διδασκαλίες των Ιώνων φυσικών φιλοσόφων όπως του Θαλή, του Αναξίμανδρου και του Αναξιμένη. Σύμφωνα με μαρτυρία του Θεόφραστου, άκουσε τον Αναξίμανδρο να διδάσκει. Γενικώς ήταν εξοικειωμένος με την Ιωνική φιλοσοφία.

Όταν ήταν 25 ετών οι Ιωνικές πόλεις ετέθησαν στον Περσικό ζυγό. Αυτό τον ανάγκασε να εγκαταλείψει την πατρίδα του. Γνώρισε περιπετειώδη βίο. Πέρασε από τα παράλια της Δαλματίας, από την Μάλτα, έζησε σε διάφορες πόλεις της Σικελίας, κυρίως στην Κατάνη στην Ζάγκλη, η πόλις αυτή αργότερα ονομάστηκε Μεσσήνη, λιγότερο στις Συρακούσες, στην αυλή του τυράννου Ιέρωνος. Επειδή είχε αγάπη προς την ποίηση έγραφε διάφορα ελεγειακά και σατυρικά ποιήματα. Τα απήγγειλε ο ίδιος σε συμπόσια που διοργανώνονταν από Ίωνες φυγάδες μαζί με έπη του Ομήρου και του Ησίοδου. 

Από όπου περνούσε αναγνωριζόταν ως ραψωδός.

Στο τέλος κατέληξε στην περιοχή της Λευκανίας της Κάτω Ιταλίας στην πόλη Ελέα. 

Ήταν Ελληνική αποικία των Φωκαέων. Σε απόσταση τριών μιλίων βρίσκονταν οι εκβολές του ποταμού Ελεήνος. Η πόλις είχε εξαιρετικό λιμάνι, οι κάτοικοι είχαν επαγγέλματα που σχετίζονταν με την θάλασσα, διαμετακομιστικό εμπόριο, αλιεία, πώληση παστών και καπνιστών ψαριών. Οι Ελεάτες ξεχώριζαν για την ανδρεία τους. Οι επιδρομές των Ιταλικών φυλών δεν μπόρεσαν να υποτάξουν την πόλη τους. Η Ελέα άρεσε στον Ξενοφάνη, σε αυτήν πέρασε το τελευταίο τμήμα της ζωής του. Εκεί ίδρυσε την περίφημη Ελεατική σχολή. Πριν εμφανιστεί ο Σωκράτης η σχολή αυτή εθεωρείτο από τις πιο σημαντικές φιλοσοφικές σχολές. Εκεί διέπρεψε αργότερα και ο μεγάλος φιλόσοφος Παρμενίδης μαθητής του Ξενοφάνους. Ο πηγεμός του Ξενοφάνους στην Ελέα την σύνδεσε με τον κόσμο της σοφίας και την κατέστησε ξακουστή.

Ο Ξενοφάνης αγαπούσε πολύ να γράφει ποιήματα. Ανάμεσα στα ποιήματα του αναφέρεται εκτενές ποίημα για τον χτίσιμο της Κολοφώνος καθώς και για τον αποικισμό της Ελέας. Αλλά και τις φιλοσοφικές ιδέες του τις παρουσίαζε με ποιητική μορφή.

Σε ένα μεγάλο φιλοσοφικό ποίημα του, που σύμφωνα με την μεταγενέστερη παράδοση τιτλοφορείτε περί φύσεως, συναντούμε συγκεντρωμένη την φιλοσοφία του. Ανάμεσα στα έργα του, σύμφωνα με μαρτυρία του Πρόκλου, συγκαταλέγεται και το ποίημα Σίλλοι όπου ασκείτο κριτική σε ποιητές και φιλοσόφους. Στη συνέχεια θα παραθέσουμε μερικά αποσπάσματα από κείμενο που έχει τον τίτλο προσωκρατικοί φιλόσοφοι γραμμένο από τον Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο καθηγητή πανεπιστήμιου και ακαδημαϊκό, τώρα αείμνηστο. "Η Ελεατική σχολή.

Ιδρυτής της σχολής της Ελέας είναι ο Ξενοφάνης. Η προσπάθεια που έγινε από μερικούς να αποχωριστεί ο Ξενοφάνης από τον Ελεατισμό δεν επέτυχε, ο Ξενοφάνης ίδρυσε εκεί στην Ελέα την πρώτη πραγματική σχολή της Φιλοσοφίας, την Ελεατική.

Ως ποιητής και ραψωδός καθώς και ως φιλόσοφος ο Ξενοφάνης ασκεί αυστηρή κριτική στην θρησκεία και την ηθική της εποχής του και επιδιώκει να ελευθερώσει τους συνανθρώπους του από παλαιές πλάνες και δεισιδαιμονίες. Ο Ξενοφάνης εισάγει με την φιλοσοφία του μια νέα έννοια περί Θεού για αυτό είναι ο πρώτος αυστηρός κριτικός της παλαιάς παραδομένης θρησκείας, προ πάντως μάχεται τον ανθρωπομορφισμό της λαϊκής θρησκείας των Ελλήνων και πολύ πριν από τον Πλάτωνα στρέφεται εναντίον του Ομήρου και του Ησιόδου οι οποίοι με τον ανθρωπομορφισμό τους κακολόγησαν και καθύβρισαν την έννοια του θείου. Πιο κάτω, η έννοια αυτή η απόλυτη και καθαρή περί θεού, είναι κατά τον Ξενοφάνη ασυμβίβαστη με την ανθρωπομορφία, με την ανηθικότητα και με την γενεαλογία των θεών της λαϊκής θρησκείας. Ο Ξενοφάνης με την νέα έννοια του θείου που εισάγει ζητεί συνάμα και την ενότητα του θείου, δηλαδή καταργεί και την πολυθεΐα.

Αν ο Θεός είναι παντοδύναμος τότε κάθε πολυθεΐα αποκλείεται, έτσι παραμερίζει ή μάλλον συντρίβει ο Ξενοφάνης την πολυθεΐα του Ομήρου και του Ησιόδου. Ο Θεός είναι ένας και μοναδικός και δε μοιάζει με την μορφή των θνητών ούτε με τις σκέψεις τους, συνεχίζουμε με τον καθηγητή και Ακαδημαϊκό Ιωάννη Θεοδωρακόπουλο, συνάμα ο Ξενοφάνης διδάσκει την απόλυτη ακινησία του Θεού. Ο Θεός όμως αυτός είναι όλος ζωή, ψυχή και συνάμα είναι όλος μάτια, αυτιά και νους και δίχως κόπο εξουσιάζει τα πάντα με τον νου του. Το τελευταίο αυτό απόσπασμα χωρίζει τον Θεό από τον κόσμο, συνεπώς θα έπρεπε κανείς να αμφισβητήσει την παράδοση η οποία λέγει ότι ο Ξενοφάνης ταύτιζε τον Θεό με τον κόσμο, καθώς επίσης και την μαρτυρία του Αριστοτέλους ο οποίος λέγει ρητώς Ξενοφάνης δε πρώτος ενίσας ουδέν διασαφήνισεν"

Η μετοχή ενίσας σημαίνει ταυτισμός σε ένα του Θεού και του κόσμου.

Συνεχίζουμε με τον καθηγητή και ακαδημαϊκό Θεοδωρακόπουλο, "εφόσον όμως ο Ξενοφάνης συνδέει προσωπικά γνωρίσματα με την έννοια του Θεού τότε φαίνεται να είναι θεϊστής και όχι πανθεϊστής, πάντως είναι βέβαιο ότι ο Ξενοφάνης δίδαξε την ενότητα του αποθεωμένου κόσμου. Τόσο ο Πλάτων όσο και ο Αριστοτέλης δέχονται ότι ο Ξενοφάνης υπήρξε ο πρώτος φιλόσοφος και διδάσκαλος της ενότητας του κόσμου" Ιστορία του  Ελληνικού Έθνους Β’ σελ. 427-428.

Η διδασκαλία του Ξενοφάνους περί ενός Θεού και περί ενότητας του κόσμου μας θυμίζει Ορθόδοξες θεολογικές θέσεις. Η Ορθόδοξος θεολογία διδάσκει ότι υπάρχει  ένας Θεός, μια Θεϊκή ουσία, πάνσοφη, παντοδύναμη, άπειρη, πανταχού παρούσα, αιώνια, άκτιστη, απρόσιτη στον κόσμο. Αλλά υπάρχουν και οι άκτιστες Θεϊκές ενέργειες που διαχέονται σε όλο τον κόσμο. Στις άκτιστες ζωοποιές ενέργειες του Θεού μετέχουν όλοι οι ζώντες οργανισμοί, στις άκτιστες ουσιοποιές ενέργειες όλα τα δημιουργήματα, στις άκτιστες προνοητικές ενέργειες όλα τα δημιουργήματα, έμψυχα και άψυχα.

Και κατά την Ορθόδοξη θεολογία και κατά τον Ξενοφάνη, ο ένας Θεός είναι εγγυητής της ενότητας του παντός, είναι αυτός που συγκρατεί σε ενότητα τα πάντα.

Στην αρχαία Ελληνική θρησκεία υπάρχουν πολλοί θεοί, υπάρχει πολλαπλότητα. Οι θεοί έχουν διαχωρισμένες αρμοδιότητες, συχνά συγκρούονται μεταξύ τους, συχνά συμπεριφέρονται σαν άνθρωποι και μάλιστα σαν εμπαθείς άνθρωποι.

Τι λέει όμως ο Ξενοφάνης; εἷς θεὸς ἔν τε θεοῖσι καὶ ἀνθρώποισι μέγιστος, οὔ τι δέμας θνητοῖσιν ὁμοίιος οὐδὲ νόημα. οὖλος ὁρᾷ, οὖλος δὲ νοεῖ, οὖλος δέ τ' ἀκούει. αἰεὶ δ' ἐν ταὐτῷ μίμνει κινεύμενος οὐδέν, οὐδὲ μετέρχεσθαί μιν ἐπιπρέπει ἄλλοτε ἄλλῃ.

Μεταφράζουμε, ένας Θεός υπάρχει μεταξύ των θεών και  των ανθρώπων και δεν ομοιάζει καθόλου με τους θνητούς ούτε ως προς το σώμα ούτε ως προς την ψυχή όλος βλέπει όλος νοεί όλος ακούει πάντοτε μένει στον ίδιο χώρο χωρίς να μετακινείτε και ούτε ταιριάζει να πηγαίνει άλλοτε εδώ και άλλοτε εκεί.

Ο ένας θεός του Ξενοφάνη είναι εντελώς ανόμοιος προς τους ανθρώπους, δεν ομοιάζει με αυτούς ούτε κατά το δέμας, δηλαδή κατά το σώμα, ούτε κατά το νόημα, δηλαδή κατά την ψυχή, το νου, την σκέψη. Εδώ νομίζεις ότι ομιλεί ένας Χριστιανός θεολόγος οὖλος δὲ νοεῖ, οὖλος δέ τ' ἀκούει. Ο Ξενοφάνης ήταν Ιωνικής καταγωγής, οι Ίωνες δεν έλεγαν όλος, αλλά ούλος. Όλος ορά, όλος δε νοεί, όλος δε τ’ ακούει. Ο θεός είναι όλος μάτια, όλος νου, όλος αυτιά, όλα τα βλέπει, όλα τα κατανοεί, όλα τα ακούει, όλα τα ελέγχει.

Όταν πάλι ομιλεί για παραμονή του Θεού στον ίδιο χώρο χωρίς μετακινήσεις, από το εδώ στο εκεί, διαφοροποιεί την έννοια του θεού από εκείνη των αρχαίων Ελλήνων σύμφωνα με την οποία άλλοτε ο Δίας ήταν στον Όλυμπο, άλλοτε στην Τροία, άλλοτε στην Κρήτη, άλλοτε στην Αρκαδία και ούτω κάθε εξής.

Ο Ξενοφάνης ασκούσε δριμεία πολεμική εναντίων της πίστεως στους 12 θεούς και εναντίον των θρησκευτικών προλήψεων και δεισιδαιμονιών, χαρακτηρίστηκε ως ο πρώτος κριτικός του θεολογικού ανθρωπομορφισμού και της πολυθεΐας.

Τους θεούς του Ομήρου και του Ησιόδου ο Ξενοφάνης τους κατακρημνίζει, κατηγορεί τους δυο ποιητές ότι προσέδιδαν στους Θεούς ανθρώπινες κακίες και πάθη. Πάντα θεοῖς ἀνέθηκαν Ὅμηρός θ' Ἡσίοδός τε ὅσσα παρ' ἀνθρώποισιν ὀνείδεα καὶ ψόγος ἐστίν, κλέπτειν μοιχεύειν τε καὶ ἀλλήλους ἀπατεύειν. Μεταφράζουμε: Ο Όμηρος και ο Ησίοδος όλα τα απέδωσαν στους θεούς όσα κατά την κρίση των ανθρώπων είναι άξια ονειδισμού και επικρίσεως, τις κλοπές, τις μοιχείες και τις αναμεταξύ τους απάτες. 

Στην Μεγάλη Εγκυκλοπαίδεια του Δρανδάκη γράφονται τα εξής: κατά τον Διογένη ο Ξενοφάνης έγραψεν εις εξάμετρους και συνέθεσεν επίσης ελεγείας και ιάμβους κατά του Ομήρου και του Ησιόδου, κληθείς δια τούτο ῾Ομηραπάτης ἐπικόπτης ή ἐπισκώπτης. Τόμος 18ος σελ. 626. Η λέξις Ομηραπάτης έχει μάλλον σχέση με την λέξη Ομηροπάτης που σημαίνει αυτός που πατεί, καταπατεί, περιφρονεί τον Όμηρο.

Ένα φωτεινό Ελληνικό πνεύμα δεν μπορούσε να ανεχτεί τις περί του θείου αντιλήψεις που παρουσίαζαν τα έργα του Ομήρου, ο λαός είχε άσχημες παραστάσεις περί θεών, αυτές όμως τις καλλιέργησε ο Όμηρος. Ως γνωστόν και ο Πλάτων για τον ίδιο ακριβώς λόγο απέρριπτε τον Όμηρο. Όλα όσα έγραφαν ο Όμηρος και ο Ησίοδος περί θεών και θεογονιών για τον Ξενοφάνη είναι μύθοι. Αποτελούσαν μυθική παράδοση και ο φιλόσοφος θέτει υπό κρίσιν ολόκληρη την μυθική παράδοση. 

Σε κείμενο του Κωνσταντίνου Γεωργούλη σημειώνονται τα εξής: ο Ξενοφάνης μαζί με τον Πυθαγόραν είναι οι πρώτοι εκ των Ελλήνων στοχαστών των επικρινάντων τον Όμηρον και Ησίοδον, εις απόσπασμα εκ των Σίλλων του ο Ξενοφάνης υπογραμμίζει το γεγονός ότι ο Όμηρος υπήρξε μεν η πηγή εξ ής πάντες ήντλησαν την μόρφωσιν των, αλλά αυτός και ο Ησίοδος δεν έκαμαν τίποτε άλλο παρά ενομοποίησαν τας ανθρωπίνους κακίας αποδωσαντας ταύτας εις τους θεούς. Εγκυκλοπαιδικό Λεξικό Ηλίου 7 σελ 567.

Οι πατρώοι λοιπόν σοφοί, όπως εν προκειμένω ο Ξενοφάνης, απέρριπταν τους πατρώους θεούς. Και οι μεν πατρώοι σοφοί υπήρξαν και θα υπάρχουν η μεγάλη δόξα της Ελλάδος, ενώ για τους πατρώους θεούς συνέβαινε το εντελώς αντίθετο.

Ενθυμούμε κάποτε που μελετούσα τον Ηρόδοτο συνάντησα την εξής λυπηρή είδηση, οι Σκύθες, ο βάρβαρος και αγροίκος αυτός λαός, όταν αντιλήφθηκαν τι συνέβαινε στις εορτές που τελούσαν οι Έλληνες προς τιμήν του Διονύσου διερωτώνταν, δε μπορούμε να καταλάβουμε πως οι Έλληνες οι τόσο προοδευμένοι και πολιτισμένοι λατρεύουν ένα θεό ο οποίος τους αφαιρεί τον μυαλό.

Είναι  γνωστό ότι στις Διονυσιακές εορτές υπό την επήρεια της μέθης και της δαιμονιακής ατμόσφαιρας, δημιουργούντο ανεξέλεγκτες καταστάσεις και συμπεριφορές, βωμολοχίες, αισχρότητες, τα Βακχικά όργια και η Διονυσιακή ωμοφαγία.

Εάν για τους Σκύθες ήταν απαράδεκτη μια τέτοια θρησκεία πολύ περισσότερο για έναν Ξενοφάνη ή ένα Αναξαγόρα ή ένα Σωκράτη ή Πλάτωνα ή Αριστοτέλη.

 

 

 

Posted in Αρχαιολατρεία, Νεοπαγανισμός